1. Khái quát lịch sử hình thành và phát triển của tỉnh Khánh Hòa trước khi hợp nhất với tỉnh Ninh Thuận

Trước năm 1945

Vùng đất Khánh Hòa ngày nay xưa kia thuộc địa bàn cư trú của người Chăm Pa. Đến thế kỷ XVII, sau khi chúa Nguyễn mở rộng lãnh thổ về phương Nam, vùng đất này chính thức trở thành một phần của Đại Việt, ban đầu thuộc dinh Thái Khang (1653), sau đổi thành dinh Bình Khang (1690) rồi trấn Bình Khang (1742).

Dưới triều Nguyễn (1802–1945), năm 1832, vua Minh Mạng thực hiện cải cách hành chính, thành lập tỉnh Khánh Hòa với địa giới gồm hai phủ: Diên Khánh và Ninh Hòa. Tỉnh Khánh Hòa thời nhà Nguyễn là một trong 13 tỉnh thuộc Trung Kỳ, với tỉnh lỵ ban đầu đặt tại Diên Khánh, sau dời về Nha Trang vào đầu thế kỷ XX. Trong thời kỳ Pháp thuộc, chính quyền thực dân duy trì cơ cấu hành chính thời Nguyễn nhưng dần điều chỉnh để phục vụ bộ máy cai trị, củng cố Nha Trang thành trung tâm hành chính, thương mại và giáo dục của tỉnh. Đến trước năm 1945, Khánh Hòa là một tỉnh thuộc Trung Kỳ, gồm các phủ Diên Khánh, Ninh Hòa và nhiều tổng, xã trong cơ cấu hành chính truyền thống.

Từ năm 1945 đến nay

- Sau sự kiện Nhật đảo chính Pháp (ngày 09/3/1945), tỉnh Khánh Hòa được giao cho chính quyền Nam triều quản lý và dời cơ quan hành chính về Nha Trang - đánh dấu Nha Trang chính thức trở thành tỉnh lỵ.

Ngày 19/8/1945, cách mạng tháng Tám thành công; dưới chính quyền cách mạng, Khánh Hòa bước vào trang sử mới, các phủ như Diên Khánh, Ninh Hòa được tổ chức lại thành huyện; xã, làng cũng được điều chỉnh lại cho phù hợp với mô hình hành chính mới. Trong giai đoạn chính quyền Việt Nam Cộng hòa (1954 - 1975), hệ thống hành chính được tổ chức lại: các phủ đổi thành quận, làng đổi thành xã; đồng thời, một số địa giới được điều chỉnh như việc sáp nhập các tổng của Đắk Lắk vào Khánh Hòa để thành lập quận Khánh Dương, và một phần đất của Cam Lâm chuyển cho tỉnh Ninh Thuận. Thị xã Nha Trang nhiều lần được điều chỉnh địa giới, nâng cấp và tái lập để phù hợp với yêu cầu phát triển đô thị và hành chính trong thời kỳ đó.

- Năm 1975, theo Nghị quyết số 245-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương, hai tỉnh Khánh Hòa và Phú Yên được hợp nhất thành tỉnh Phú Khánh. Các huyện trên địa bàn được tổ chức, sáp nhập và chia tách lại như việc hợp nhất Khánh Xương và Khánh Vĩnh thành Diên Khánh; chia tách Khánh Ninh thành hai huyện Ninh Hòa và Vạn Ninh; tái lập các huyện Khánh Sơn, Khánh Vĩnh từ Cam Ranh và Diên Khánh. Đặc biệt, huyện Trường Sa được chuyển từ tỉnh Đồng Nai về tỉnh Phú Khánh quản lý từ năm 1982.

- Năm 1989, theo Nghị quyết số 30/NQ-HDDNN8 của Hội đồng nhà nước chia lại tỉnh Phú Khánh, tái lập tỉnh Khánh Hòa với 08 đơn vị hành chính gồm thành phố Nha Trang và các huyện: Cam Ranh, Diên Khánh, Khánh Sơn, Khánh Vĩnh, Ninh Hòa, Trường Sa, Vạn Ninh. Từ đây, Khánh Hòa từng bước phát triển, điều chỉnh và thành lập mới các đơn vị hành chính nhằm đáp ứng yêu cầu quản lý và phát triển kinh tế - xã hội.

- Năm 2000 Chính phủ ban hành Nghị định số 21/2000/NĐ-CP thành lập thị xã Cam Ranh từ huyện Cam Ranh;

- Năm 2007 Chính phủ ban hành Nghị định số 65/2007/NĐ-CP thành lập huyện Cam Lâm từ một phần thị xã Cam Ranh và huyện Diên Khánh;

- Năm 2010 Chính phủ ban hành Nghị quyết số 41/NQ-CP thành lập thị xã Ninh Hòa từ huyện Ninh Hòa; Chính phủ ban hành Nghị quyết số 65/NQ-CP thành lập thành phố Cam Ranh từ thị xã Cam Ranh. Tỉnh Khánh Hòa có 9 đơn vị hành chính cấp huyện gồm: Thành phố Nha Trang, thành phố Cam Ranh, thị xã Ninh Hòa và các huyện: Vạn Ninh, Diên Khánh, Cam Lâm, Khánh Vĩnh, Khánh Sơn, Trường Sa.

- Năm 2020, theo Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Nghị quyết số 894/NQ-UBTVQH14 thành lập xã Bình Lộc từ việc sáp nhập hai xã Diên Bình và Diên Lộc thuộc huyện Diên Khánh.

- Đến năm 2024, thực hiện Nghị quyết số 1196/UBTVQH15 ngày 28/9/2024 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, tỉnh Khánh Hòa tiến hành sắp xếp 12 đơn vị hành chính (ĐVHC) cấp xã, qua đó thành lập 5 đơn vị hành chính mới. Kết quả, toàn tỉnh có 9 đơn vị hành chính cấp huyện, gồm 2 thành phố (Nha Trang, Cam Ranh), 1 thị xã (Ninh Hòa) và 6 huyện (Diên Khánh, Vạn Ninh, Khánh Vĩnh, Khánh Sơn, Cam Lâm, Trường Sa); tổng số đơn vị hành chính cấp xã là 132, gồm 30 phường, 6 thị trấn và 96 xã.

2. Khái quát lịch sử hình thành và phát triển của tỉnh Ninh Thuận trước khi hợp nhất với tỉnh Khánh Hòa

Từ năm 1693, phủ Ninh Thuận thuộc trấn Thuận Thành; năm 1698 trấn Thuận Thành đổi tên thành Dinh Bình Thuận; năm 1832 đổi tên thành 2 phủ là Hàm Thuận và Ninh Thuận (trong đó phủ Ninh Thuận gồm 2 huyện An Phước và Tuy Phong).

Năm 1888, phủ Ninh Thuận thuộc tỉnh Khánh Hòa.

Năm 1901, phủ Ninh Thuận tách khỏi tỉnh Khánh Hòa lập thành tỉnh Phan Rang.

Năm 1913, bỏ tỉnh Phan Rang, phần phía Bắc nhập vào tỉnh Khánh Hòa, phái nam nhập vào tỉnh Bình Thuận.

Năm 1922, phần phía Bắc nhập vào tỉnh Khánh Hòa tách ra thành lập Đạo Ninh Thuận.

Năm 1945, Ninh Thuận trở thành đơn vị hành chính cấp tỉnh.

Sau ngày 30/4/1975, tỉnh Ninh Thuận sáp nhập với tỉnh Bình Thuận, tỉnh Tuyên Đức, tỉnh Lâm Đồng thành tỉnh Thuận Lâm.

Tháng 2/1976, hợp nhất 3 tỉnh Ninh Thuận, Bình Thuận, Bình Tuy thành tỉnh Thuận Hải.

Tháng 4/1992, tỉnh Thuận Hải tách ra thành 02 tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận theo Nghị quyết của Quốc hội khóa VIII, kỳ họp thứ 10, ngày 26/12/1991. Tại thời điểm tái lập tỉnh Ninh Thuận ngày 01/4/1992, tỉnh Ninh Thuận có 4 ĐVHC cấp huyện (gồm: 1 thị xã và 3 huyện), có 54 xã, phường, thị trấn (9 phường, 2 thị trấn và 43 xã).

Ngày 06/11/2000, huyện Bác Ái được thành lập trên cơ sở chia tách huyện Ninh Sơn thành 2 huyện (Ninh Sơn, Bác Ái).

Ngày 01/10/2005, huyện Thuận Bắc được thành lập trên cơ sở chia tách huyện Ninh Hải thành 2 huyện (Ninh Hải, Thuận Bắc).

Ngày 21/01/2008, thành phố Phan Rang - Tháp Chàm được thành lập trên cơ sở nâng cấp đô thị từ thị xã lên thành phố.

Ngày 10/6/2009, huyện Thuận Nam được thành lập trên cơ sở chia tách huyện Ninh Phước thành 2 huyện (Ninh Phước, Thuận Nam).

Từ năm 2013 đến tháng 10/2024, tỉnh Ninh Thuận có 7 ĐVHC cấp huyện (gồm: 1 thành phố và 6 huyện), có 65 ĐVHC cấp xã (gồm: 47 xã, 15 phường, 3 thị trấn).

Từ tháng 01/11/2024 đến năm 2025, tỉnh Ninh Thuận có 07 ĐVHC cấp huyện (gồm: 1 thành phố và 6 huyện), có 62 ĐVHC cấp xã (gồm: 47 xã, 12 phường, 3 thị trấn).

3. Quá trình hình thành tỉnh Khánh Hòa trên cơ sở hợp nhất tỉnh Ninh Thuận và Khánh Hòa

Ngày 14/4/2025, Chính phủ ban hành Quyết định số 759/QĐ-TTg phê duyệt Đề án sắp xếp, tổ chức lại đơn vị hành chính các cấp và xây dựng mô hình tổ chức chính quyền địa phương 02 cấp; theo đó, chủ trương sáp nhập tỉnh Khánh Hòa và tỉnh Ninh Thuận (đã được quy hoạch đến năm 2030 trở thành thành phố trực thuộc Trung ương) thành 01 tỉnh mới có tên gọi là tỉnh Khánh Hòa, trung tâm hành chính - chính trị đặt tại Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa hiện nay.

Ngày 12/6/2025, Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn đã ký ban hành Nghị quyết số 202/2025/QH15 của Quốc hội về việc sắp xếp đơn vị hành chính cấp tỉnh. Theo Nghị quyết, toàn bộ diện tích tự nhiên, quy mô dân số của tỉnh Khánh Hòa và tỉnh Ninh Thuận được sắp xếp lại thành tỉnh mới có tên gọi là tỉnh Khánh Hòa. Sau khi sắp xếp, tỉnh Khánh Hòa có diện tích tự nhiên là 8.555,86 km2, quy mô dân số là 2.243,554 người. Tỉnh Khánh Hòa giáp với tỉnh tỉnh Đắk Lắk, tỉnh Lâm Đồng và Biển Đông.

Tỉnh Khánh Hòa (sau sáp nhập) đạt tiêu chuẩn diện tích tự nhiên và quy mô dân số theo quy định Nghị quyết số 1211/2016/UBTVQH13 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội (đã sửa đổi, bổ sung tại Nghị quyết số 27/2022/UBTVQH15) về tiêu chuẩn của đơn vị hành chính và phân loại đơn vị hành chính; Nghị quyết số 76/2025/UBTVQH15 ngày 14/4/2025 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về sắp xếp đơn vị hành chính năm 2025.

Trên cơ sở Đề án số 354/ĐA-CP ngày 09/5/2025 của Chính phủ về sắp xếp đơn vị hành chính cấp xã của tỉnh Khánh Hòa (mới) năm 2025, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã ban hành Nghị quyết số 1667/NQ-UBTVQH15 về việc sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã của tỉnh Khánh Hòa năm 2025. Theo đó, sau khi sắp xếp, tỉnh Khánh Hòa có 65 đơn vị hành chính cấp xã, gồm:

- 48 xã: Nam Cam Ranh, Bắc Ninh Hòa, Tân Định, Nam Ninh Hòa, Tây Ninh Hòa, Hòa Trí, Đại Lãnh, Tu Bông, Vạn Thắng, Vạn Ninh, Vạn Hưng, Diên Khánh, Diên Lạc, Diên Điền, Diên Lâm, Diên Thọ, Suối Hiệp, Cam Lâm, Suối Dầu, Cam Hiệp, Cam An, Bắc Khánh Vĩnh, Trung Khánh Vĩnh, Tây Khánh Vĩnh, Nam Khánh Vĩnh, Khánh Vĩnh, Khánh Sơn, Tây Khánh Sơn, Đông Khánh Sơn, Ninh Phước, Phước Hữu, Phước Hậu, Thuận Nam, Cà Ná, Phước Hà, Phước Dinh, Ninh Hải, Xuân Hải, Vĩnh Hải, Thuận Bắc, Công Hải, Ninh Sơn, Lâm Sơn, Anh Dũng, Mỹ Sơn, Bác Ái Đông, Bác Ái, Bác Ái Tây.

- 16 phường: Nha Trang, Bắc Nha Trang, Tây Nha Trang, Nam Nha Trang, Bắc Cam Ranh, Cam Ranh, Cam Linh, Ba Ngòi, Ninh Hòa, Đông Ninh Hòa, Hòa Thắng, Phan Rang, Đông Hải, Ninh Chử, Bảo An, Đô Vinh.

- 01 đặc khu: Đặc khu Trường Sa.

Việc sắp xếp ĐVHC cấp tỉnh, hợp nhất tỉnh Khánh Hòa và tỉnh Ninh Thuận là điều kiện thuận lợi để thúc đẩy, phát triển tối ưu 2 tỉnh, mở rộng không gian phát triển, kết nối các tiềm năng, lợi thế vùng bờ biển, liên thông các vùng động lực, hành lang kinh tế, hợp thành cực tăng trưởng cao, phát triển nhanh, bền vững.