Qua các cuộc khai quật khảo cổ học tại khu vực di tích Hòa Diêm (Cam Ranh - Khánh Hoà) vào các năm 2002, 2007, 2010 và 2011 đã cho thấy các đặc trưng chung vể hiện tính chất của một di tích cư trú - mộ táng. Với vị trí của một đồng bằng trước núi và cận biển, đời sống vật chất của cộng đồng này nổi trội với việc khai thác các loài nhuyễn thể biển làm thức ăn và dùng nhung xương động vật chế tác công cụ, nhuyễn thể chế tác đồ trang sức. Bên cạnh đó, sự xuất hiện của nhiều loại hình hiện vật như: hạt chuỗi, tiền Ngũ Thù, các loại gốm tinh mịn... là loại di vật có nguồn gốc ngoại nhập là những sản phẩm mang tính trao đổi thương mại từ nhiều khu vực trong đất liền và hải đảo.

Di tích Hòa Diêm có nhiều nét độc đáo riêng và đặc biệt trong táng tục với việc sử dụng loại hình chum vò dùng làm áo quan và các loại hình đồ tùy táng nhiều chất liệu (kim loại, đá quý và gốm). Đồng thời, các di vật tìm thấy trong di tích này cũng thể hiện những nét kế thừa các yếu tố văn hóa của các di tích có niên đại sớm hơn trong khu vực Khánh Hòa như: Xóm Cồn, Vĩnh Yên thể hiện qua loại hình gốm của cư trú và sự có mặt của một số công cụ, đồ trang sức bằng xương sùng và vỏ nhuyễn thể.

Đặc trưng của di tích Hòa Diêm là di tích cư trú tồn tại đan xen với di tích mộ táng, trong đó di tích mộ táng có niên đại muộn hơn so với cư trú và chỉ xuất hiện tập trung trong một khu vực nhỏ và đào cắt phá tầng văn hóa di tích cư trú. Các di tích mộ táng phát hiện được tại tầng văn hoá cả hai loại hình: mộ huyệt đất và mộ chum đất cò, trong đó số lượng mộ chum vò lớn hơn rất nhiều so với mộ huyệt đất cũng là một đặc điểm giống với táng thức của các di tích khảo cổ học như: Giồng Phật, Giồng Cá Về (Cần Giờ - thành phố Hồ Chí Minh) ở vùng đất Nam Bộ. Mộ huyệt đất tìm thấy ở Hòa Diêm có các loại hình: chôn lần đầu, cải tảng và chôn biểu tượng. Trong đó các mộ chum - vò chủ yếu là mộ cải táng, chỉ có một mộ được xác định chắc chắn là chôn lần đầu cải táng (nhiều di cốt bên trong chum), ngoài ra còn có nhiều mộ không có xương cốt bên trong (có thể là mộ vọng hoặc hỏa táng).

Một điểm khác biệt đáng chú ý ở di tích mộ chum - vò của Hòa Diêm chính là táng tục chôn thành một cụm nhiều chum với nhiều cá thể trong mỗi chum, trong đó bao gồm cả hình thức cải táng hoặc kết hợp cả cải táng và hung táng (đối với các mộ có nhiều cá thể chôn bên trong). Trong đó đáng chú ý nhất là trường hợp mộ chum 07.HD. H1.M8 với xương cốt của ba cá thể trong một chum, trong đó có hai cá thể trẻ em được cải táng, còn một cá thể nữ thì được mai táng trong tư thế bó gối. Một số cứ liệu dân tộc học gợi ý rằng có thể có một mối quan hệ huyết thống nào đó giữa các cá thể được táng cùng lúc theo hình thức này.

Bảo tàng tỉnh Khánh Hoà

Một số hình ảnh mộ chum được trưng bày tại Bảo tàng Khánh Hoà